Rosyjskie zbrodnie w Ukrainie jako narzędzie wojny

Wojna wciąż trwa, a pełna skala rosyjskich zbrodni w Ukrainie nie jest znana, jednak biorąc pod uwagę zaangażowanie ukraińskich władz, współpracujących państw i organizacji międzynarodowych na rzecz dokumentowania zbrodni i naruszeń praw człowieka, można założyć, że będzie to jeden z najlepiej opracowanych pod tym względem współczesnych konfliktów. Wysiłki w tym zakresie podjęły niezależna komisja śledcza Rady Praw Człowieka ONZ, misja monitorująca przestrzeganie praw człowieka w Ukrainie ONZ (HRMMU), misja ekspertów Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, instytucje Rady Europy, Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości i Międzynarodowy Trybunał Karny. Ten ostatni zdążył już wydać nakaz aresztowania Władimira Putina i Mariji Lwowej-Biełowej w związku z nielegalnymi transferami dzieci z okupowanych obszarów Ukrainy do Federacji Rosyjskiej. Ponadto pracują liczne prokuratury krajowe, połączone międzynarodowe zespoły śledcze, międzynarodowe i lokalne organizacje pozarządowe. Zebrano miliony zapisów dokumentujących zbrodnie, a ukraińska prokuratura zarejestrowała już niemal 100 tys. potencjalnych przypadków, które podlegają dalszym badaniom, co pokazuje rozmiar wyzwania stojącego przed Ukrainą[i]. Te wszystkie działania uprawdopodabniają przyszłe osądzenie sprawców i stwarzają nadzieję na przynajmniej częściowe powodzenie procesu dochodzenia do sprawiedliwości.

Co wynika z zebranych danych?

Raporty powyższych instytucji wskazują na poważne i masowe naruszenia praw człowieka i międzynarodowego prawa humanitarnego konfliktów zbrojnych oraz możliwości popełnienia zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości przez Rosję po 24 lutym 2022 r. Organizacje międzynarodowe wskazują na niepodważalne i powtarzające się schematy i wzorce naruszeń prawa, duży rozmiar i skalę destrukcji, prowadzące do znacznego cierpienia i wysokiej liczby ofiar ludności cywilnej.

Są one wynikiem metod i środków prowadzenia działań zbrojnych oraz bezprawnych praktyk wykorzystywanych na terytoriach okupowanych. Przedmiotem ataków były m.in. osiedla mieszkaniowe, domy, apartamentowce, centra handlowe, placówki edukacyjne i wieże telewizyjne. O celowości działań może świadczyć skala ataków i zniszczeń. Przykładowo, już w miesiąc po rozpoczęciu działań zbrojnych, 26 marca 2022 r. prokurator generalny Ukrainy poinformował, że 570 instytucji edukacyjnych i 40 ośrodków wychowawczych dla dzieci zostało uszkodzonych. W tym samym i jednym tylko dniu misja ONZ zweryfikowała ataki na 35 zespołów edukacyjnych, w tym trzy uniwersytety, osiem przedszkoli, 23 szkoły i jedną placówkę naukową[ii]. Atakami zostały także dotknięte obiekty, które w międzynarodowym prawie humanitarnym mają status szczególny, m.in. budynki i środki transportu o charakterze medycznym i kulturalnym, a także obiekty zawierające tzw. niebezpieczne siły, zniszczenie których może mieć ogromne znaczenie dla ludności cywilnej i środowiska naturalnego.

Misja OBWE, która szczegółowo zbadała okoliczności zbombardowania szpitala i Teatru Dramatycznego w Mariupolu w marcu 2022 r., stwierdziła, że atak miał charakter celowy i był przeprowadzony z naruszeniem prawa. Wiele ukraińskich miejscowości zostało zniszczonych niemal całkowicie jak Mariupol, Wołnowacha, Rubiżne, Popasna, Lyman, Siewierodonieck i Bachmut. Zbadania wymaga zniszczenie zapory i hydroelektrowni w Nowej Kachowce 6 czerwca 2023 r., o co wzajemnie oskarżały się strona rosyjska i ukraińska. Do strat cywilnych przyczynił się rodzaj stosowanej broni na silnie zurbanizowanych terenach, często nieprecyzyjnej i niepozwalającej zachować zasadę proporcjonalności, przy czym według m.in. Międzynarodowego Komitetu Czerwonego Krzyża najwięcej osób zginęło na skutek użycia broni wybuchającej, zwłaszcza z ostrzałów artyleryjskich.

Na terytorium okupowanym dokumentowanie rosyjskich praktyk było utrudnione ze względu na ograniczony dostęp niezależnych organizacji. Na terenach wyzwolonych służby ukraińskie i misje międzynarodowe zidentyfikowały przypadki masowych egzekucji, najwięcej w obwodzie kijowskim. Ofiary i świadkowie, którzy wydostali się z terenów okupowanych na wschodzie Ukrainy, donosili o przypadkach zabójstw, bezprawnego przetrzymywania, tortur, gwałtów i grabieży. Odbywały się one w trakcie przeszukań miejsc zamieszkania lub w specjalnych ośrodkach, w których starano się identyfikować zwolenników ukraińskich sił zbrojnych i obywateli lojalnych wobec Ukrainy. Specjalna sprawozdawczyni ds. tortur ONZ, Alice Jill Edwards, ustaliła, że tortury miały charakter systematyczny i powszechny oraz mogły stanowić zbrodnię przeciwko ludzkości. Przetrzymywani zeznawali o pobiciach, rażeniu prądem, duszeniu kablami i plastykowymi workami, gwałtach, narażaniu na zimno. Praktyki te dotyczyły zarówno osób cywilnych, jak i jeńców wojennych

Zbrodnie jako narzędzie wojny

W 2008 r. Rada Bezpieczeństwa ONZ w rezolucji nr 1820 uznała przemoc seksualną za narzędzie wojny i taktykę wojenną, stosowaną w celu poniżenia, terroryzowania ludności i wywierania nacisku na opinię publiczną, osiągania celów wojny, a w skrajnych przypadkach do realizacji zamiarów ludobójczych (np. w Rwandzie). Stwierdzenie to można odnieść także do innych zbrodniczych praktyk, takich jak zamachy na życie, tortury czy grabieże, które historycznie znajdowały przyzwolenie uczestników wojen. Ograniczeniu takich praktyk miało służyć międzynarodowe prawo humanitarne konfliktów zbrojnych, zakazujące m.in. bezpośredniego atakowania ludności cywilnej, ataków bez rozróżnienia oraz nakazujące stosowanie zasady proporcjonalności i podejmowania środków ostrożności, aby chronić ludność cywilną i obiekty cywilne przed negatywnymi skutkami działań zbrojnych. Zasady te potwierdzała w rezolucjach Rada Bezpieczeństwa, która od 1999 r. systematycznie uwzględniała problem ochrony ludności cywilnej w porządku obrad.

Rosja jako stały członek Rady Bezpieczeństwa ONZ ponosi szczególną odpowiedzialność za utrzymanie porządku prawnomiędzynarodowego służącego ochronie ludności cywilnej. Jednak wojna w Ukrainie jest kolejną po Czeczenii i Syrii, w której Rosja stosuje zbrodnie jako narzędzie, mające ją przybliżyć do osiągnięcia założonych celów.  Traktuje ludność cywilną nie jako grupę chronioną, ale wroga, którego należy ukarać, poniżyć, złamać, a czasem wyeliminować. Dowodzą tego następujące czynniki:

– wzmożenie destrukcyjnych ataków, w konsekwencji których ucierpiała infrastruktura 

cywilna, po niepowodzeniu pierwszej fazy wojny, kiedy to Rosja koncentrowała się na celach wojskowych,

– „karanie” ludności ukraińskich miast zintensyfikowanymi atakami w odpowiedzi na skuteczne akcje ukraińskie, np. uszkodzenie mostu krymskiego w październiku 2022 r. lub ataku na rosyjskich żołnierzy w Makiejewce w nocy z 31 grudnia na 1 stycznia 2023 r.,

–  skala i zakres zbrodni oraz naruszeń prawa uznane przez organizacje międzynarodowe za niepodważalne i powtarzające się schematy oraz poważne naruszenia praw człowieka,

– pozbawianie ludności cywilnej zboża i niszczenie dóbr służących jej przetrwaniu, jak uprawy i tereny rolne,

– atakowanie obiektów medycznych, przypadki ostrzałów korytarzy humanitarnych oraz personelu medycznego i humanitarnego,

– nieproporcjonalne, szerokie i systematyczne ataki przeciwko infrastrukturze energetycznej skumulowane w okresie zimowym, które według danych UNDP i Banku Światowego[iii] dotknęły około 12 milionów ludzi, negatywnie wpływając na dostawy wody, systemy grzewcze i usługi publiczne,

– grożenie użyciem broni jądrowej.

Rażący stosunek Rosji do międzynarodowych standardów, w tym międzynarodowego prawa humanitarnego i praw człowieka, stanowi poważne wyzwanie dla globalnego porządku prawnego. Nic więc dziwnego, że podejmowane są zarówno krajowe, jak i międzynarodowe wysiłki mające na celu dokumentowanie, zabezpieczanie i analizowanie dowodów zbrodni. Te prowadzone na bezprecedensową skalę działania mogą przyczynić się do pociągnięcia wielu sprawców do odpowiedzialności. Dodatkowo, ważne jest kontynuowanie dyskusji na temat mechanizmów ochrony ludności cywilnej zarówno w sytuacji działań zbrojnych, jak i w przypadku wojennej okupacji.

[i] Dane Biura Prokuratora Generalnego Ukrainy, https://www.gp.gov.ua

[ii] W. Benedek, V. Bílková, M. Sassòli, OSCE Report on Violations of International Humanitarian and Human Rights Law, War Crimes and Crimes Against Humanity Committed in Ukraine Since 24 February 2022, 12 April 2022, s. 40.

[iii] Ukraine Energy Damage Assessment, UNDP& World Bank Report, March 2023.

Agnieszka Bieńczyk-Missala,
Uniwersytet Warszawski